اكنون ببينيم علم چگونه و در چه حدودي به ما بينايي و بينش مي‏دهد . علم مبتني بر دو چيز است : فرضيه و آزمون . در ذهن يك عالم براي كشف و تفسير يك پديده ، اول فرضيه اي نقش مي‏بندد و سپس آن را در عمل ، در لابراتوار مورد آزمايش قرار مي‏دهد . اگر آزمايش آن را تاييد كرد به‏ صورت يك اصل علمي مورد قبول واقع مي‏شود و تا فرضيه اي ديگر جامع‏تر كه‏ آزمونها بهتر آن را تاييد كند پديد نيامده است آن اصل علمي به اعتبار خود باقي است ، و به محض وارد شدن فرضيه اي جامع‏تر ميدان را براي او خالي مي‏كند .

علم به اين طريق به كشف علتها و كشف آثار و معلولها مي‏پردازد ، با آزمايش عملي ، علت چيزي و يا اثر و معلول چيزي را كشف مي‏كند و باز به‏ سراغ علت آن علت و معلول آن معلول مي‏رود و تا حد ممكن به كشف خود ادامه مي‏دهد .

كار علم از آن جهت كه بر آزمون عملي مبتني است ، مزايايي دارد و نارساييهايي . بزرگترين مزيت كشفيات علمي اين است كه دقيق و جزئي و مشخص است . علم قادر است كه درباره يك موجود جزئي هزاران اطلاع به‏ انسان بدهد ، از يك برگ درخت دفتري از معرفت بسازد ، ديگر اينكه چون‏ قوانين خاص هر موجود را به بشر مي‏شناساند ، راه تصرف و تسلط بشر بر آن‏ موجود را به او مي‏نماياند و از اين راه ، صنعت و تكنيك را به وجود مي‏آورد .

اما علم به موازات اينكه دقيق و مشخص و جزئي است و درباره هر امر جزئي قادر است هزاران مساله بياموزاند ، دايره‏اش محدود است محدود است به چه ؟ به آزمون . تا آن حد پيش مي‏رود كه عملا بتواند آن را تحت آزمايش درآورد . اما مگر مي‏توان همه هستي را و همه‏ جنبه هاي هستي را در بند آزمون درآورد ؟ ! علم مثلا در تعقيب علتها و سببها و يا در تعقيب معلولها و اثرها عملا تا حد معيني پيش مي‏رود و بعد به " نمي‏دانم " مي‏رسد .

علم مانند نورافكن قوي در يك ظلمت يلدايي‏ است كه محدوده اي معين را روشن مي‏كند بدون اينكه از ماوراي مرز روشنايي‏ خبري بدهد . آيا اينكه جهان آغازي و فرجامي دارد يا از هر دو طرف‏ بي‏نهايت است قابل آزمايش است ، يا عالم وقتي كه به اين نقطه مي‏رسد ، آگاهانه يا ناآگاهانه ، بر شهپر فلسفه مي‏نشيند و اظهار نظر مي‏كند ؟

از نظر علم ، جهان كهنه كتابي است كه اول و آخر آن افتاده است ، نه‏ اولش معلوم است نه آخرش . اين است كه جهان بيني علمي ، جزء شناسي‏ است نه كل شناسي شناسي . علم ، ما را به وضع برخي اجزاي جهان آشنا مي‏كند نه به شكل و قيافه و شخصيت كل جهان . جهان بيني علمي علما مانند فيل‏ شناسي مردمي است كه در تاريكي ، فيل را لمس مي‏كردند ، آن كه گوش فيل‏ را لمس كرده بود فيل را به شكل بادبزن و آن كه پاي فيل را لمس كرده بود آن را به شكل ستون و آن كه پشتش را لمس كرده بود آن را به شكل تخت‏ مي‏پنداشت .

نارسايي ديگر جهان بيني علمي از نظر تكيه گاه بودن براي يك ايدئولوژي‏ اين است كه علم از جنبه نظري ، يعني از جنبه ارائه واقعيت آنچنانكه‏ هست و از نظر جلب ايمان به چگونگي واقعيت هستي ، متزلزل و ناپايدار است .

 چهره جهان از يك ديدگاه علمي روز به روز تغيير مي‏كند ، زيرا علم‏ بر فرضيه و آزمون مبتني است نه بر جهان ، ناتوان است .

از همه اينها گذشته ، ارزش جهان بيني علمي ، ارزش عملي و فني است نه‏ نظري آنچه مي‏تواند . تكيه گاه يك ايدئولوژي قرار گيرد ارزش نظري است‏ نه عملي . ارزش نظري علم در اين است كه واقعيت جهان همان گونه باشد كه‏ علم در آيينه خود ارائه مي‏دهد . ارزش عملي و فني آن اين است كه علم‏ خواه آنكه واقعيت نما باشد و يا نباشد ، در عمل به انسان توانايي ببخشد و مثمر ثمر بوده باشد . صنعت و تكنيك امروز نمايشگر ارزش عملي و فني‏ علم است .

از شگفتيهاي علم در جهان امروز اين است كه به موازات اينكه بر ارزش‏ فني و عملي‏اش افزوده شده ، از ارزش نظري آن كاسته شده است . آنان كه‏ دستي از دور بر آتش دارند گمان مي‏برند كه پيشرفت علم از جهت روشنگري‏ ضمير بشر و ايجاد ايمان و اطمينان نسبت به - واقعيت كه همان گونه است‏ - كه علم ارائه مي‏دهد به موازات پيشرفتهاي عملي‏اي است كه انكار ناپذير است ، در صورتي كه امر كاملا برعكس است   .

از آنچه گفتيم روشن شد كه ايدئولوژي نيازمند به نوعي جهان بيني است كه‏ اولا به مسائل اساسي جهان شناسي - كه به كل جهان مربوط مي‏شود نه به جزء خاص - پاسخ دهد ، ثانيا يك شناسايي پايدار و قابل اعتماد و جاودانه‏ بدهد نه يك شناسايي موقت و زودگذر ، ثالثا آنچه ارائه مي‏دهد ارزش نظري‏ و واقعيت نمايانه داشته باشد نه صرفا عملي و فني ، و روشن شد كه جهان‏ بيني علمي با همه مزايايي كه از جهاتي ديگر دارد فاقد نيازهاي سه گانه بالاست .